MİSAK-I MILLI VE LOZAN BARIŞ KONFERANSI

BELGELERİNDE MUSUL MESELESİ

GİRİŞ

MUSUL BÖLGESİ, I. DÜNYA SAVAŞI SONLARINA KADAR BATILI KAYNAKLARLA GENELLİKLE IRAK’TAN AYRI OLARAK, YUKARI “EL-CEZİRE” BÖLGESİ İÇİNDE GÖSTERİLMİŞTİR. I. DÜNYA SAVAŞI’NDAN SONRA İSE BÖLGE DAHA ÇOK SİYASİ SEBEBLER YÜZÜNDEN IRAK’ IN PARÇASI OLARAK KABUL EDİLMİŞTİR.

MUSUL, İLK OLARAK 1055-1056 YILLARINDA SELÇUKLU DEVLETİNE BAĞLANMIŞTIR. BU TARİHTEN İTİBAREN TÜRKLEŞEN MUSUL, I. DÜNYA SAVAŞI SONUNA KADAR DEĞİŞİK TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİNİN HAKİMİYET SAHALARI İÇİNDE YER ALMIŞTIR, TÜRKLER TARAFINDAN BİR VATAN TOPRAĞI OLARAK KABUL GÖRMÜŞTÜR. OSMANLI DEVLETİ ÖNCESİNDE BÖLGEDE HÜKÜM SÜREN TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİ SIRAYLA ŞUNLARDIR: ZENGİNLER, TİMURLULAR, AKKOYUNLULAR VE SAFEVİLER.

MUSUL OSMANLI HAKİMİYETİNE İLK OLARAK YAVUZ SULTAN SELİM’İN 1514 TARİHİNDE ÇALDIRAN SEFERİYLE GİRMİŞ. KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN’ IN 1534-1535 TARİHİNDE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ BAĞDAT SEFERİYLE BU HAKİMİYET PERÇİNLEŞMİŞTİR. OSMANLI HAKİMİYETİYLE MUSUL, SÜLEYMANİYE, KERKÜK VE MUSUL SANCAKLARINDA MEYDANA GELEN BİR VİLAYET ‘İN MERKEZİ OLMUŞTUR. XX. YÜZYILIN BAŞLARINDA VİLAYETİN NÜFUSU İSE 350.000 CİVARINDADIR.

İTİLAF DEVLETLERİ GEREK PARİS KONFERANSI’ NDA GEREKSİ SAN REMO GÖRÜŞMELERİNDE MUSUL’U ARALARINDA PAZARLIK KONUSU YAPMIŞLARDIR. 25 NİSAN 1920 TARİHİNDE SAN REMO’ DA İMZA EDİLEN MUSUL PETROLLERİ KONUSUNDAKİ ANLAŞMA GALİP DEVLETLERİN PETROL YATAKLARINI TESBİT ETMEKTEYDİ. BUNA GÖRE, PETROL ŞİRKETİ DEVAMLI OLARAK İNGİLİZ YÖNETİMİNDE KALACAK, AYRICA MUSUL VE MİSAK-I MİLLİ KONUSUNDA YAPILAN GAYET HAREKETLİ, ÇETİN VE HATTA GAYET SERT TARTIŞMALARDIR.

LOZAN’ DAN ÖNCE MUSUL SORUNU

MONDROS MÜTAREKESİ VE MUSUL

MUSUL SORUNUNUN LOZAN KONFERANSINA GELİŞİNİN BAŞLANGICI İSE MONDROS MUTAREKESİDİR. 30 EKİM 1918’ DE MONDROS MÜTAREKESİ İMZALANDIĞINDA IRAK’ TAKİ İNGİLİZ KUVVETLERİ MUSUL’ UN GÜNEY KISMINDA BULUNMAKTAYDI. O BÖLGEYİ SAVUNAN 6. TÜRK ORDUSUNUN KOMUTANI ALİ İHSAN (SABİS) PAŞA’NIN BELİRTTİĞİNE GÖRE, İNGİLİZ KUVVETLERİNİN 4 KASIM 1918’ DE MUSUL ŞEHRİNE DOĞRU İLERLEMELERİ ÜZERİNE İNGİLİZ KUVVETLERİNİN KOMUTANLARI İLE YAPTIĞI GÖRÜŞMELERDE, “MUTAREKE İMZALANMIŞ OLDUĞUNDAN, İLERİ HAREKATIN DOĞRU OLMADIĞINI, MÜTAREKEYİ İHLAL ETTİKLERİNİ, YENİDEN ATEŞİN BAŞLAYACAĞINI, BUNUN MESULİYETİNİN, MÜTAREKEYİ BOZAN İNGİLİZLERE AİT OLACAĞINI” ŞİDDETLİ BİR LİSAN İLE SÖYLEMİŞ, IRAK’ TAKİ İNGİLİZ KUVVETLERİ BAŞKOMUTANI GENERAL MARSHALL DA, BU İLERİ HAREKAT İÇİN MONDROS MÜTAREKESİ’ NİN MADDELERİNDE KENDİNE DESTEK ALMIŞ, FAKAT BULAMAYINCA, 7. MADDEYİ İLERİ SÜRMÜŞ; İSTANBUL’ DAKİ HARBİYE NEZARETİ DE, “MÜTAREKESİNİN BOZULMASINA MEYDAN VERMEMEK İÇİN” “MECBURİYET HALİNDE “ MUSUL ŞEHRİNİ TERK ETME TALİMATI VERMİŞTİR. İNGİLİZ KUVVETLERİ ANCAK 10 KASIM 1918 GÜNÜ MUSUL’ A GİREBİLMİŞTİR.

MİLLİ MÜCADELE SIRASINDA MUSUL

ANKARA HÜKÜMETİNİN MUSUL’ DAN VAZGEÇEMEDİĞİ HUSUSU, DOLAYLI VE İLK DEFA MİSAK-I MİLLİ’ DE KENDİSİNİ GÖSTERMEKTEDİR. BİLİNDİĞİ GİBİ MİSAK’ IN I. MADDESİNDE, 30 EKİM 1918 GÜNÜ MÜTAREKENİN İMZALANDIĞINDA, İŞGAL EDİLMEYEN TÜRK-İSLAM ÇOĞUNLUĞUNUN BULUNDUĞU YERLER BÖLÜNEMEZ VE AYRILAMAZ BÜTÜN SAYILACAKTIR. BU İFADEDE, MUSUL VİLAYETİ’NİN DE ANADOLU İLE BÜTÜNLÜĞÜNÜN VE AYRILAMAZLIĞINI YER ALDIĞI AÇIKTIR.

SAKARYA ZAFERİ MUSUL BAKIMINDAN İNGİLTERE’ Yİ BİR KORKUYA SEVK ETMİŞTİR. İNGİLİZ GENEL KURMAYI İSE “MUSTAFA KEMAL’İN MUSUL’ A KARŞI HAREKETE GEÇMESİNİN HERZAMAN MÜMKÜN OLDUĞUNU BİLİYORDU İŞİN DAHA İLGİNÇ YANI İSE İNGİLTERE HÜKÜMETİNİN İLK DEFA OLARAK MISAK-I MİLLİ’Yİ İNGİLİZCE’ YE TERCÜME ETTİRMESİYDİ.

VAN GÖLÜ BÖLGESİNİN PETROL BAKIMINDAN ÇOK ÖNEMLİ OLDUĞUNU BU KONUDA AMERİKAN ŞİRKETLERİNDEN GELECEK TEKLİFLERİ TÜRKİYE’NİN TERCİH EDECEĞİNİ BİLDİRMİŞTİR. GİLLESPİE’ NİN ANKARA’ DAN AYRILMASINDAN KISA BİR SÜRE SONRA, 1922 MARTINDA STANDARD OİL PETROL ŞİRKETLERİNİN BİR TEMSİLCİSİNİN ANADOLU’ YA GELMESİ İSE, MUSUL SORUNU AÇISINDAN İLGİNÇ GÖRÜLMEKTEDİR.

BÜTÜN BUNLAR GÖSTERİYORDU Kİ ANKARA HÜKÜMETİ MUSUL’ U KAYBEDİLMİŞ OLARAK DEĞİL YABANCI İŞGALİ ALTINA DÜŞMÜŞ BİR TOPRAĞI OLARAK GÖRMEKTEYDİ VE BU SEBEBTE DE, BARIŞ KONFERANSINDA BU TOPRAĞI “GERİ ALACAĞINA” İNANMAKTAYDI.

AMERİKA, PETROL VE MUSUL

AMERİKA, KENDİ TİCARİ VE EKONOMİK ÇIKARLARINI KORUMADA HASSASİYET GÖSTERİRKEN, POLİTİK KONULARA BULUŞMAMAYA BÜYÜK ÖZEN GÖSTERMİŞTİR.

EKONOMİK ÇIKARLARI VE ÖZELLİKLE PETROL İHTİYACI DOLAYISIYLA, MİLLİ MÜCADELE BAŞLADIĞINDA AMERİKA, ORTADOĞU VE ÖZELLİKLE MEZOPOTAMYA, YANİ MUSUL PETROLLERİ İLE İLGİLENMEYE BAŞLAMIŞTI.

AMERİKA’NIN 1917 YILINDA SAVAŞA KATILMASINDAN SONRA, AMERİKA’DA PETROL TÜKETİMİNİN ARTMASI, AMERİKAN HÜKÜMETİNİ ENDİŞELENDİRMİŞTİ. YAPILAN ARAŞTIRMALAR, O GÜNKÜ TÜKETİM TEMPOSUNA GÖRE, AMERİKA’NIN KENDİ PETROL KAYNAKLARININ ANCAK 20 YIL İÇİN YETERLİ OLACAĞINI GÖSTERMEKTEYDİ. BUNUN ÜZERİNE AMERİKA DÜNYANIN DİĞER YERLERİNDEKİ PETROL KAYNAKLARINA GÖZÜNÜ ÇEVİRDİ. OSMANLI DEVLETİNDEN FİLİSTİN’ DE PETROL ARAMA İZNİ ALDIĞI GİBİ, 1919 YILINDAN İTİBAREN DE MEZAPOTAMYA (MUSUL) PETROLLERİ İLE DE İLGİLENMEYEDE BAŞLADI. İNGİLTERE İLE FRANSA’NIN 1920 NİSANINDA SAN REMO’ DA, DÜNYA PETROLLERİNİ PAYLAŞMA ANLAŞMASI YAPMALARI, İNGİLTERE’ NİN BU ANLAŞMAYLA FRANSA’ YA MUSUL PETROLLERİNİ İŞLETMESİNDE %25 HİSSE VERMESİ İSE AMERİKA’NIN DA BU GİZLİ ANLAŞMANIN METNİNİ ELE GEÇİRMESİ, TABİRİ CAİZSE, KIYAMETİN KOPMASINA SEBEB OLDU. AMERİKA 1920 MAYISINDA İNGİLTERE’ YE VERDİĞİ ROTADA, SAN REMO ANLAŞMASINI TANIMADIĞINI BELİRTEREK MANDA REJİMİNE TABİ ÜLKELERDE DE OLSA, AMERİKA’ NIN “ AÇIK KAPI” VEYA “FIRSAT EŞİTLİĞİ” İLKESİNİ SAVUNDU. AMERİKA İLE İNGİLTERE ARASINDA MUSUL PETROLLERİ KONUSUNDA ANLAŞMAZLIK, BUNDAN SONRA DA DEVAM ETMİŞ VE ANCAK 1928 YILINDA KESİN BİR ANLAŞMA İLE KESİN SONUÇLANMIŞTIR.

AMERİKA’NIN “MUSUL SORUNU”’NDAKİ BU TUTUTMU TÜRKİYE’YE HERHANGİ BİR FAYDA SAĞLAYACAK NİTELİKTE OLMAMIŞTIR. TÜRKİYE’ NİN MUSUL PETROLLERİNDEKİ KİMSE İLE PAZARLIĞA GİRMEMİŞ OLMASINI VE AÇIK KAPI İLKESİNİ DESTEKLEMESİNİ DE, AMERİKA ÜZARİNDE NE DERECE ETKİ YAPTIĞI KONUSUNDA, ÇOK TARTIŞMA GÖTÜRÜR.

LOZAN KONFERANSINDA MUSUL VE TÜRKİYE

DIŞİŞLERİ BAKANI İSMET PAŞA BAŞKANLIĞINDA Kİ DELEGASYON, LOZAN’ A GÖNDERİLİRKEN, HÜKÜMET TARAFINDAN DELEGASYONA 12 MADDELİK BİR TALİMAT VERİLMİŞTİR. BU TALİMATIN 5 MADDESİ DOĞRUDAN DOĞRUYA TOPRAKLA İLGİLİYDİ VE TALİMATIN 1. MADDESİNDE TÜRK TOPRAKLARI ÜZERİNDE ERMENİLERE BİR YURT VERİLMESİNİN MÜZAKERE DAHİ EDİLMEMESİ İKEN MUSUL KONUSUNDA “SÜLEYMANİYE KERKÜK, MUSUL’UN TÜRKİYE’ YE GERİ VERİLMESİ İSTENMELİ FAKAT İNGİLTERE’YE BAZI EKONOMİK AYRICALIKLAR, MESELA PETROL İŞLETMECİLİĞ. KONUSUNDA AYRICALIKLAR SAĞLANMASI GÖRÜŞÜLEBİLİR.” ŞEKLİNDE BİR TALİMAT VERİLMİŞTİR.

İSMET PAŞA DELEGASYONUNA VERİLEN 12 MADDELİK TALİMATIN 1. MADDESİNİN, TÜRKİYE İÇİN HAYATİ SORUNU OLAN ERMENİ SORUNUNA, FAKAT 2. MADDESİNİN DE MUSUL SORUNUNA AİT OLMASI TBMM HÜKÜMETİNİN LOZAN KONFERANSINDAKİ ÖNCELİKLERİNİN AÇIK İFADESİNİ TEŞKİL ETMEKTEYDİ.

İSMET PAŞA VE ANKARA

HÜKÜMETİN VE ATATÜRK’ÜN İSMET PAŞA YA KARŞI DESTEKLEYİCİ VE GÜÇ VERİCİ TUTUMU, DAHA AŞAĞIDA BELİRTECEĞİMİZ KONFERANSIN KELİMESİNDEN SONRA TBMM’ NİN GİZLİ OTURUMLARINDA YAPILAN ELEŞTİRİ VE TARTIŞMALARDAN ÇOK DAHA BELİRGİN ŞEKİLDE ORTAYA ÇIKACAKTIR, YİNE BU GİZLİ OTURUMLARDA ORTAYA ÇIKACAKTIRKİ, İSMET PAŞA LOZAN’ DA, ESASINDA, ATATÜRK’ ÜN ÇİZMİŞ OLDUĞU BİR POLİTİKAYI İZLEMEKTEYDİ.

FRANSA’ NIN BAKIŞ AÇISI

İSMET PAŞA 30 KASIM 1922 GÜNÜ FRANSIZ BAŞ DELEGESİNE “MUSUL’ U KESİNLİKLE İSTİYORUZ” DİYEREK FRANSA’ NIN GÖRÜŞÜNÜ ÖĞRENMEK İSTEDİĞİNİ BİLDİRİNCE FRANSIZ İSMET PAŞA, MUSUL SORUNUNUN İNGİLİZLERLE TÜRKLER ARASINDA HALLEDİLMESİ GEREKTİĞİNİ VE BU SORUNDA FRANSA KESİN BİR TAVIR ALMAK ZORUNDA KALIRSA, “İNGİLİZ İTTİFAKINA BAĞLI KALACAKLARINI” SÖYLEMİŞTİR.

İNGİLTERE İLE MUSUL KAVGASI

İNGİLİZLERLE MUSUL KONUSUNDA İLK TEMAS 30-KASIM-1922 GÜNÜ II.DELEGE DR.RIZA NUR BEYİN, İNGİLTERE DIŞİŞLERİ MÜSTEŞARI İLE YAPTIĞI GÖRÜŞME İLE OLMUŞTUR. UZMANLAR TOPLANTISINDA TÜRK TARAFINI DELEGASYONDAN MUHTAR (ÇİLLİ) BEY TEMSİL ETMİŞ VE CURZON 1 ARALIKTA LONDRA’YA ÇEKTİĞİ TELGRAFA GÖRE, MUHTAR BEY, MUSUL PETROLLERİNİN İŞLETİLMESİNE TERKİYE’NİN, FRANSA VE AMERİKA İLE EŞİTLİK DÜZEYİNDE KATILMAK İSTEĞİNİ, FAKAT BUNDAN ÖNCE, IRAK SINIRININ TÜRKİYE LEHİNE DÜZENLENMESİ GEREKTİĞİNİ SÖYLEMİŞTİR. İSMET PAŞA’DA 30-KASIM GÜNLÜ TELGRAFINDA TÜRK TARAFININ, MUSUL’ UN TÜRKİYENİN BİR PARÇASI OLDUĞUNU BİLDİRMESİ ÜZERİNE, İNGİLİZLERİN DE, İŞLETME ORTAKLIĞI İÇİN, SORUNUN SİYASAL TARAFININ ÇÖZÜMLENMESİNİ İSTEDİKLERİNİ BİLDİRMEKTEYDİ.

8-ARALIK-1922 GÜNÜ İNGİLİZ DIŞİŞLERİ MÜSTEŞARI, YANINDA DANIŞMANLARI İLE İSMET PAŞA’YA GELMİŞTİR. İSMET PAŞA’ NIN, TÜRKİYE’NİN İSTEDİĞİ MUSUL VİLAYETİNİN SINIRLARINI KENDİSİNE GÖSTERMESİ ÜZERİNE, MÜSTEŞAR, KARŞI TEKLİF OLARAK, ARAPLARI MESKUN TOPRAKLARI KENDİLERİNİN ALACAĞINI, KÜRTLERLE MESKUN TOPRAKLARI DA TÜRKİYE’YE BIRKMAK İSTEDİKLERİ SÖYLEMİŞTİR, ”MÜTTEFİKLERİMİZ ARAPLARIBIRAKMAYIZ” DEMİŞTİR.İSMET PAŞA’NIN BELİRTİĞİNE GÖRE, İNGİLİZ’İN BU TEKLİFİ İLE DİCLE’NİN İKİ YANINDAKİ TOPRAKLARI İNGİLİZLER ALIYOR, SÜLEYMANİYE İLE KUZEYİNDEKİ VE ŞERİT HALİNDEKİ DAĞLIK BÖLGE DE TÜRKİYE’YE VERİLMEKTEYDİ.

PAYLAŞMA PAZARLIĞININ ARKASININ GELMESİNİN SEBEBİ, PAYLAŞMAYI İNGİLTERE DIŞİŞLERİ BAKANLIĞININ KABUL ETMESİYDİ. LORD CURZON’ A LONDRA’ DAN GÖNDERİLEN TALİMATTA TÜRKİYE’ Yİ BIRAKMAK İSTENEN TOPRAKLARIN VERİLECEĞİ ŞU GEREKÇELERE DAYANDIRILMAKTAYDI.

1) BU BÖLGEYİ VERMEK İNGİLTERE’ NİN DURUMUNU ZAYIFLATIP VE TÜRKLER ONDAN SONRA MUSUL VİLAYETİNİN TAMAMINI İSTERLER.

2) TÜRKİYE KUZEYİNDEKİ KÜRT BÖLGESİNİ ALDIKTAN SONRA GÜNEYİNDEKİ TÜRK BÖLGESİNİ ALMAK İSTERLER.

3) BU BÖLGENİN TÜRKİYE’ YE VERİLMESİ, IRAK’ TAKİ ULAŞIMI SEKTEYE UĞRATIR.

4) BAĞDAT İLE İRAN ARASINDAKİ ULAŞIMDA TEHLİKEYE DÜŞER.

5) TİCARİ ZORUNDALIKLAR ORTAYA ÇIKAR.

6) İNGİLTERE’ NİN IRAK2 TA DAHA FAZLA ASKER BULUNDURMASI ZORUNLULUĞU DOĞAR.

NİHAYET BU GEREKÇELERE BİR DE PETROL EKLENMEKTEYDİ.

3 OCAK 1923 AKŞAMI TÜRK VE İNGİLİZ TARAFI MUSUL İÇİN ŞİMDİYE KADAR İLERİ SÜRDÜKLERİ GEREKÇELERİ HİÇ ZİKRETMEYEREK, MUSUL’ UN IRAK İÇİN GEREKLİ OLDUĞUNU İLERİ SÜRÜP, MUSUL VİLAYETİNİN KUZAY SINIRLARININ TÜRKİYE İLE IRAK ARASINDA SINIR OLMASINI İSTEMİŞLERDİR. TABİATIYLA BU TEKLİF İLE SORUNUN ESAS NİTELİĞİNİ DEĞİŞTİRMEKLE BERABER, İNGİLİZLERİN BİR “SINIR PAZARLIĞI” YOLUYLA TÜRKİYE’ YE MUSUL’U UNUTTURMA TAKTİĞİNİ BAŞVURMAK İSTEDİKLERİ GÖRÜLMEKTEYDİ.

LORD CURZON KONUŞMASINDA MUSUL SORUNUNUN MİLLETLER CEMİYETİNİN HAKEMLİĞİNE HAVALE EDİLMESİNİ İLERİ SÜRMÜŞTÜR. CURZON’ UN MİLLETLER CEMİYETİNE HAVA FİKRİ, JAPONYA, FRANSA VE İTALYA TARAFINDAN DA DESTEKLENMİŞTİR.

TBMM’ NİN GİZLİ OTURUMLARINDAN MUSUL TARTIŞMALARI

MİSAK-I MİLLİ’ NİN TOPRAK HÜKÜMLERİNİN BAŞINDA “MUSUL SORUNU” GELDİĞİ İÇİN, LOZAN KONFERANSININ KESİNTİSİNDEN SONRA, TBMM’NDE, MÜTTEFİKLERİN ANLAŞMA TASARISI İLE İSMET PAŞANIN 4 ŞUBAT TARİHLİ CEVABI ELE ALINDIĞINDA EN ÇOK MUSUL SORUNU TARTIŞMALARI AĞIRLIĞI TEŞKİL ETMİŞTİR. MUSUL SORUNU DAİMA BİR MİSAK-I MİLLİ SORUNU ELE ALMALARIDIR. BU SEBEBLE MÜZAKERELERDE VE TARTIŞMALARDA, MUSUL İLE EN ÇOK KULLANILAN KELİME “MİSAK-I MİLLİ” KELİMESİ OLMUŞTUR.

MUSUL VE LOZAN SORUNU TBMM’NİN 29 0CAK, 5 ŞUBAT, 7 ŞUBAT, 21 ŞUBAT, 27ŞUBAT VE 2,3,4,5 VE 6 MART 1923 GÜNLÜ OTURUMLARINDA ELE ALINMIŞTIR. FAKAT OTURUMLARIN EN ÖNEMLİLERİ, TARTIŞMALARIN HAREKETİ VE ELEŞTİRİLERİN SERTLİĞİ BAKIMINDAN EN GÖZE ÇARPANLARI, 27 ŞUBAT İLE 4,5 VE 6 MART OLANLARIDIR.

4 MART 1923 OTURUMLARI:

BAŞKAN RAUF BEY, ERTELEME VE MİLLETLER CEMİYETİ KONUSUNDA DAHA ÖNCE İFADE ETMİŞ OLDUĞU DÜŞÜNCELERİNİ TEKRARLAYARAK, ŞÖYLE DEMİŞTİR “MUSUL’ U BEHEMEHAL ALACAĞIZ FİKRİNDE İSRAR EDERSEK, MUTLAKA ORDU İLE ALMAK İMKANI VARDIR. ÇÜNKÜ BUNU SİYASETTEN ALMAK İMKANI OLMADIĞINA HEYETİ MURRAHHASAMIZ KANİ OLMUŞUZDUR. EĞER BİR SENE TEHİR EDERSEK, VE BU BİR SENE ZARFINDA KUVVETLE ÇALIŞIRSAK, HAKİKİ TEŞEBÜSATTA BULUNURSAK, VAZİYETİMİZİ İDARE EDEBİLECEĞİZ.... CEMİYET AKVAMA HAVALE ŞEKLİ KABUL EDİLMİŞTİR. HEYETİMURAHHASANIZ ARİZ AMİK DÜŞÜNDÜKTEN SONRA, BAZI MAHZURLARINA RAĞMEN, HEYETİ VEKİLENİZ DE BUNU KABUL ETMİŞTİR. CEMİYET AKVAM ALEYHİMİZE KARAR VERİRSE, Kİ HER HALDE ÖYLE KARAR VERECEKTİR, KABUL ETMEYECEĞİZ. KARARIMIZ BUDUR... BUGÜN HAREKETİ ASKERİYE YAPMADAN ALMAK İHTİMALİ, TALİK İLE MEVCUTTUR.,

6 MART 1923 TOPLANTISI

MUSUL’UN ANADOLU İÇİN ÖNEMİDE, “MUSUL’ UN VAZİYETİ, ÇOĞRAFYASI, MÜNASEBETİ, IRKIYESİ, ŞEKLİ TEŞEKKÜLÜ TEŞKİLATI SİYASİYE İÇTİMAİYESİ, BADESSULH BİR DAKİKA BİLE İNGİLİZ SİYASETİ ALTINDA, İNGİLİZLERİN MUAMELESİ ALTINDA, İNGİLİZLERİN MANDASI ALTINDA KALMAĞA MÜTAHAMMİL DEĞİLDİR. BIRAKILIRSA AÇIK TABİR İLE, FELAKETİ DAİDİR... BİR İNSANI İKİYE BÖLMEK VEYAHUT HERHANGİ BİR PARÇASINI AYIRMAK NASIL MÜMKÜN DEĞİLSE, MUSUL’ U TÜRKİYE’ DEN AYIRMAK’ TA ÖYLE Mİ MÜMKÜN DEĞİLDİR. MUSUL’ U TERK VE TAYİK ETMEK BİR SENE İÇİN, 6 AY İÇİN TALİK ETMEK, PEK TEHLİKELİ BİR OYUNDUR.

ATATÜRK’ ÜN DESTEKLEDİĞİ VE KENDİSİNİN KATILDIĞINI İFADE ETTİĞİ ÖNERGE SARUHAN MİLLETVEKİLİ REŞAT BEY VE 131 ARKADAŞI TARAFINDAN VERİLEN ÖNERGE ŞÖYLE DİYORDU.

1) İTİLAF DEVLETLERİNİN LOZAN KONFERANSI NETİCESİ OLARAK HEYETİ MURAHHASAMIZA TEVDİ ETTİKLERİ MUAHEDE PROJESİ İSTİKLALİMİZİN MUHİT ŞERAİTİ İHTİVA ETTİĞİNDEN ŞAYAN’ I KABUL DEĞİLDİR. İTİLAF DEVLETLERİ BU PROJENİN KABULUNDE İSRAR ETTİKLERİ HALDE TEKLİFLERİNİ KAT’İYEN RED EDERİZ. BU TAKTİRDE HARB MİLLETİMİZ İÇİN ZARURİ OLUR.

2) PEK MÜHİM VE HAYATİ OLAN MUSUL MESELESİNİN HALLİNİ MUVAKKATEN TALİK VE AVRUPA HUDUTLARIMIZI TESBİT ETMEK İÇİN HEYETİ MURAHHAZAMIZIN VE HEYETİ VEKİLİMİZİN VERDİKLERİ İZAHATE MUTTALİ OLDUK. MALİ, İKTİSADİ VE İDARİ MESAİDE, MEMLEKET VE MİLLETİMİZİN HUKUKİ HAYATİYEYE VE İSTİKLALİYESİNİ TAM VE EMİN OLARAK İSTİHSAL EYLEMEK ESAS DAHİLİNDE, SULH TEŞEBBÜSSATINA DEVAM OLUNMASINI VE HEYETİ VEKİLENİN HEYETİ MURAHHASAYA MEZKÜR ESASA VAZİFE VE TALİMAT VERMESİNİ TEKLİF EDİYORUZ.

BU ÖNERGE OYA KONMUŞ VE 170 OYLA KABUL EDİLMİŞTİR. BÖYLECE HÜKÜMETİN VE İSMET PAŞA HEYETİNİN GÖRÜŞLERİ, ATATÜRK’ ÜN AĞIRLIĞINI KOYMASI İLE AYNEN KABUL EDİLMİŞTİR.

SONUÇ

1) MUSUL, HEMEN BÜTÜN MİLLETVEKİLLERİNCE, BİR YANDAN ANAVATAN’ IN BİR PARÇASI VE ÖTE YANDAN DA MİSAK-I MİLLİ’ NİN TEMEL UNSURLARINDAN BİRİ OLARAK TELAKKİ EDİLMİŞTİR.

2) MÜZAKERELERDE GÖZE ÇARPAN İKİNCİ BİR HUSUSTA MECLİSTE KOYU BİR MİLLİYETÇİLİK HAVASININ MEVCUT OLMASIDIR. BU MİLLİYETÇİLİK DUYGULARININ DAYANAĞI İSE, MİLLİ MÜCADELE’ DE PEŞ PEŞE KAZANILAN ZAFERLER OLMUŞTUR. LOZAN’ IN BİRİNCİ DÖNEMİNİN SONUNDA VARILAN NOKTALARI, BİR ÇOK MİLLETVEKİLLERİNİN TATMİN ETMEMİŞ ALMASININ SEBEBİNİ DE, VARILAN NOKTAYA VEYA ELDE EDİLEN SONUÇ İLE, KAZANILAN ZAFERLER O DERECE BÜYÜK ÖNEM ARASINDA BİR EŞİTLİK VE YA BİR DENGE GÖRÜLEMEMİŞ OLMASI TEŞKİL ETMİŞTİR.

3) HÜKÜMETİN VE TABİAT İLE ATATÜRK’ ÜN ÜZERİNDE DURDUĞU HUSUS, ELDE EDİLMESİ ZOR OLAN ŞEYLERDE TAVİZ VERİP, SİYASİ, İKTİSADİ VE MALİ, İDARİ VE ADLİ KONULARDA “TAM BAĞIMSIZLIĞI” GERÇEKLEŞTİRMEK OLMUŞTUR. ONUN İÇİNDİR Kİ, HÜKÜMET İÇİN MUSUL, İKİNCİ PLANDA KALAN BİR KONU OLMUŞTUR. KALDI Kİ ATATÜRK’ ÜN VE RAUF BEY’İN BİR KAÇ DEFA DEDİĞİ GİBİ, MUSUL İÇİN “ZOR” ‘A BAŞVURMANIN SEBEP OLABİLECEĞİBİLİNMEZLİKLERİ VE TEHLİKELİ SONUÇLARI DA GÖZ ÖNÜNE ALMAK GEREKİYORDU.

PROF. KÜÇÜKOĞLU, ATATÜRK’ ÜN MUSUL SORUNUNDAKİ TUTUMU İLE, BÜYÜK ZAFER’ DEN SONRA ORTAYA ÇIKAN “ÇANAKKALE BUNALIMI” SIRASINDAKİ DÜŞÜNCE E TUTUMU ARASINDA PARALELLİK BULUNDUĞUNU BELİRTİYOR VE O ZAMAN SOVYET BÜYÜK ELÇİSİ ARALOV’ A SÖYLEDİĞİ ŞU SÖZLERİ NAKLEDİYOR : ORDU YORULMUŞTU. AYRICA, ORDUNUN ANA ÜSLE BAĞLANTISININ KESİLMESİ TEHLİKESİ BELİRMİŞTİR. SONRA İNGİLİZLERİN MÜTTEFİKLERİNİN DE DURUMU BELLİ DEĞİLDİ...

4) 6 MART TOPLANTISNIN SONUNDA KABUL EDİLEN ÖNERGENİN, HEM İFADESİ VE HEMDE MÜTTEVASI, TAMAMEN ATATÜRK’ ÜN SÖYLEDİKLERİNİ YANSITMAKTAYDI. O KADAR GERGİN VE ŞİDDETLİ TARTIŞMALARA RAĞMEN SONUNDA TBMM HÜKÜMETİN GÖRÜŞÜNÜ BENİMSEMİŞ OLMAKTAYDI. ÖRNEĞİN 2.MADDESİNDE MUSUL KONUSUNDAKİ İKİ NOKTA DİKKATİ ÇEKMEKTEYDİ. BİRİNCİSİ, ERTELEME İLKESİ KABUL EDİLMEKLE BERABER, “BİR YIL” DEĞİMİNİN GEÇMEMESİYDİ. HALBUKİ, İSMET PAŞA 4 ŞUBAT’ TA MÜTTEFİK TEMSİLCİLERİNE YAZDIĞI VE KARŞI-GÖRÜŞLERİNİ BELİRTEN MEKTUBUNDA, “BİR YIL İÇİNDE” DEYİMİNİ KULLANMIŞTIR. ÖNERGEDE SÜRENİN YER ALMAMASI HERHALDE SÜRE KONUSUNDA BİR PAZARLIK KAPISINI AÇIK BIRAKILMASI İÇİNDİ. ÇÜNKÜ, İSMET PAŞANIN 8 MART 1923 TARİHİNDE MÜTTEFİKLERE GÖNDERDİKLERİ ANTLAŞMA TASARISINDA TEKLİF EDİLEN SÜRE YİNE 12 AY OLDUĞU HALDE, BİLİNDİĞİ GİBİ, LOZAN ANTLAŞMASININ 3. MADDESİNDE BU SÜRE 9 AY OLARAK KABUL EDİLMİŞTİR.

İSMET PAŞA’ NIN 8 MART TEKLİFİNDE, MUSUL HAKKINDAKİ 4 ŞUBAT TEKLİFİNE EK OLARAK, İKİLİ GÖRÜŞMELERDE “ANLAŞMAYA VARILMAZ İSE, ANLAŞMAZLIK MİLLETLER CEMİYETİNE GÖTÜRÜLECEKTİR.” DEMEK SURETİYLE, ÖNERGE AŞILARAK, İNGİLTERE’ YE BİR TAVİZ VERİLMEKTEYDİ. KISACASI, MUSUL İÇİN ÖNGÖRÜLEN İKİLİ GÖRÜŞMELERİN SÜRESİ 12 AYDAN 9 AYA İNDİRİLMEK SURETİYLE, LOZAN KONFERANSININ İKİNCİ DÖNEMİNDE, İSMET PAŞANIN 8 MART 1923 TEKLİFİ, LOZAN ANTLAŞMASININ 3.MADDESİNİN 2.PARAGRAFI KESİN FORMUL OLARAK TESBİT EDİLMİŞ OLMAKTAYDI.

SONUÇ OLARAK; 5 HAZİRAN 1926 DA ANKARA’ DA TÜRK, İNGİLİZ VE IRAK HÜKÜMET TEMSİLCİLERİ ARASINDA İMZALANAN BİR ANTLAŞMAYLA TÜRKİYE, MUSULU KESİN OLARAK KAYIP ETTİĞİNİ KABUL EDİYORDU. BU ANLAŞMAYLA TÜRK-IRAK SINIRIDA BELİRLENİYORDU. AYRICA MUSUL PETROL GELİRLERİNİN %10 LUK BÖLÜMÜDE 25 YILLIK ZAMAN DİLİMİNDE TÜRKİYE’ YE BIRAKLIYORDU. ANCAK TÜRKİYE 500 BİN STERLİN KARŞILIĞI BU HAKKINDAN VAZGEÇMİŞTİR. YİNE BU ANLAŞMA İLE IRAK İLE TÜRKİYE ARASINDA DOSTLUK İLİŞKİLERİ TESİS EDİLMİŞ VE 1928 YILINDA KARŞILIKLI ELÇİLER ATANMIŞTIR. FAKAT BU ANTLAŞMADA IRAK SINIRLARI İÇİNDE YAŞAYAN TÜRKLER’ İN HAKLARI VE BU HAKKIN TÜRKİYE GARANTÖRLÜĞÜNE ALINMASI HUSUSUNDA HERHANGİ BİR HÜKÜM ALINMAMIŞTIR.

KONU

MUSUL KERKÜK SORUNU

1. GİRİŞ

2. LOZAN’ DAN ÖNCE MUSUL SORUNU

3. MONDROS MÜTAREKESİ VE MUSUL

4. MİLLİ MÜCADELE SIRASINDA MUSUL SORUNU

5. AMERİKA, PETROL VE MUSUL

6. FRANSA’ NIN BAKIŞ AÇISI

7. İNGİLTERE İLE MUSUL KAVGASI

8. TBMM GİZLİ OTURUMLARINDAN MUSUL TARTIŞMALARI

9. SONUÇ